Цэцэн туслагч

Бийрбалын тухай бичсэн чинь нутгийнхаа Цэцэн туслагчийн тухай бичмээр санагдчихлаа. Ихэс дээдэс, ард олноосоо Цэцэн хэмээх алдар хүртсэн Баянцогт гуай язгууртан гаралтай, Засагтхаан аймгийн Дайч вангийн хошууны хүн. Манай сум бүрэлдхүүнд нь багтаж байсан Дайчин вангийн хошуу нь 1714 онд байгуулагдсан цагаас Эзэн Чингис хааны угсааны Гэрсэнз жалайр хунтайжийн отгочин Самубуймо, түүний залгамж Чандмань Мажин сайн ноён, түүний залгамж /тз гэедээ/ Тангуд мэргэн дайчин, түүний залгамж Бундар дайчин баатар, түүний залгамж Матан зоригт, түүний залгамж Засагт гүн Дончид, түүний залгамж ахмад хөвүүн Ванчинжав, түүний дараа хоёрдугаар хөвүүн Гэлэг 1785 онд эцгийн орыг залгаад 1804 онд тэнгэрт хальжээ. Уул нь ууган хөвүүн Цамцагдорж ор залгах өлгий байсан боловч 1781 онд түүнийг ачлал багатай гээд эцэг нь батлан бичиж үлдээснийг харгалзан тэрбээр ор залгаагүй байна. /Азгүй баагий. Хөнгөмсөгдөөд, бээжиндээд, хүргэн орчих гээд байсийн шиг байгаан/ Гэлэг ноён төрсөн хөвүүнгүй байсан тул үрчилж авсан хөвгүүнээр /мэдээж алтан ургийн, тийм хуультайн, Өвөг дээдэс, бөлүүд үеэл хаяалууд нь Энэтхэг, хятад хан хун сүн түн тан орос ёвроов араавыг захирч явсан улс надаар юу гэж заалгав гэж/ өөрийн ширээг залгамжлуулахаар... др дррр гэж явсаар байгаад манай өвөө /гэжийвал алваа, гэхдээ Ундрах тайж гээд дуулдаад байдийншүү/ др дрр ... Содномцэрэнгийн зургаадахь хөвүүн Дашравдан эцгийнхээ тэнгэрт хальсан жил орыг залгаж Засаг ноёны суудалд дэвшиж 1903 он хүртэл 50 жил төрийн албыг хашвай. /Ашвай гэж дуулсануу, хадуурчих гээд, тэсэхгүйнээ/ Түүнийг залгамж ууган хөвүүн Жалчингомбодорж 1924 он хүртэл 22 жил хошуу ноён сууж бидний өвөг дээдсийг захирч байжээ. Түүхийг түүчээлэн манай хошууныхныг ардын хувьсгаалтай золгуулсан энэ ноён Монгол Улсын /олноо өргөгдсөний/ анхдугаар он буюу 1911 оны өвөл Очирдар Богд гэгээнтнийг Улсын хаанд өргөмжилж эрдэнийн сууринаа залахад магнай тэнийж, дайчин бэйл цол шагнуулж явжээ. 1913 онд Засагт хан аймгийн чуулган дарга болсон авч мөн онд дайчилсан цэргийг хугацаанд нь гаргаж чадаагүй учир чуулган даргын пүнлүүг 2 жилээр хасуулж явжээ. /дутчихаад, жаахан хоцроосон л доо, аав бид 2 төрөөгүй байсийн/. Тэрбээр 1914 онд баруун хязгаарт дайчилсан цэргийн зардал хэрэглэлд мал, мөнгө, туслан барьсан ба мөн биеээр хүчин зүтгэсний шанд Богд эзэний зарлигаар үе улирах бэйсийн хэргэм, 1918 онд Улсын санд мөнгө хандивлан өргөсний учир гурван нүдтэй тогосын отго, улбар гар жолоо, үе улирах Жүн вангийн зэрэг шагнуулжээ. 1924 онд Хошууны засаг ноёны тушаалаас огцорсоныхоо дараа одоогийн Тонхил суманд энгүүн сууж мал маллаж байв. 1938 онд засаг ноён асан Жалчингомбодорж гуайг хүү Ядамбат, Пэрэнлэй нарын хамт баривчлан цаазалжээ. /...ах дүү хоёрыг аавтай нь... амьтан алахдаа ч үр төлийг нь үлдээдэг шүү дээ, хаан харц нь ч яахав гэхэд... ..., яасан ч хачин цаг үе байсийн, ганц хүүг нь ч болов үлдээхгүй, хорь гучн жил хорьчихгүй ядаж/.
Эзэн Чингисийн алтан ургийн залгамж угсааны ноён Жалчингомбодоржийн цадиг ийн төгссөн байна. /... санаа алдав/.
Туслагч Баянцогт гуай чухам төрөл тайж, харъяа тайж алин болохыг мэдэхгүй. Хошууны засаг ноёны дор тамгын газар ажиллаж, алив хэргийг шийтгэдэг байж. Тамганд туслагч түшмэд, захирагч, мээрэн, залан зэрэг түшмэдийн аппарат ажиллана. Нэмээд тахар, хиа, ахлах дэс тал бичээч нар байх бөгөөд туслагч бол тайж гаралтай, нөгөө гурав нь ард гаралтай байх ёстой байжээ. Тэр багаасаа хэлэмгий доломгой, ухаан сийрэг хүүхэд байсан учир 16-хан насандаа хошуу ноёны туслагчийн зэрэгт хүрсэн байна. Дөнгөж туслагч болчихоод хэргэм зэргээ авахаар нэгэн түшмэлийн хамт явах замд хоносон айл нь түшмэлд тарган хонины хаа чанаж, хүүд хурганы мах өгчээ. Цэцэн туслагч хутгаа гаргаж гутлыхаа дотор түрүүнд хэд нийлээд махнаас огтлохыг харсан гэрийн эзэн:
- Хүү минь чи яагаад гутлын дотор түрүүнд хутга нийлэв. Ёс мэдэж яв! гэхэд:
- Биед хүрээгүй түшмэлд билчээрт хүрээгүй малын мах өгөхөөр чинь билүүнд хүрээгүй хутгыг дотор түрүүндээ нийлсэн юм гэж хэлээд дуугүй болгож байжээ. Энэ бол хоолны хэрүүл биш гэрийн эзнийг л чимхээд авсан хэрэг. Тэрбээр сэргэлэн саруул ухаантай, цэцэн хурц хэл яриатай, ном эрдэмд чамгүй нэвтэрсэн тул алив юмны үнэн худал, эв дүйг олохдоо сайн, зарга шүүх талаар гарамгай байжээ. Цэцэн туслагч хошуу ноён биш боловч Халх дөрвөн аймгийн чуулганд тогтмол оролцдог байсан нь түүний нэр хүнд байр суурийг илтгэнэ.
Нэг удаа Дамбийжанцан Зүйлийн хүрээнд ирж буу тавин лам, ноёдыг сүрдүүлэн цуглуулаад бурхан номыг буруу тахиж байна гэж ааглан, заримыг нь хүлж, хошуу ноёнд тугаа бариулчихаад дэргэдээ зогсоон дүвчигнэжээ. Энэ байдлыг харсан Цэцэн туслагч “Хаа газрын оргодол вэ чи” гэнгүүт Дамбийжаа түүнийг барьж авч сүрдүүлэхэд тоосонгүйгээр үл барам “Наад туг шүү юмыг нь хая чи!” гэж хошуу ноёноо загнаж байсан гэдэг. Мөн бөх зүрхээ.
Дамбийжаа баруун хязгаарын ард олныг бужигнуулж Маажинсан уулнаа гарах үедээ Цэцэн туслагчийнд ирж :
- За хө, чи намайг хоёр тэмээтэй бадарчин гэж ярьсан гэлүү? гэхэд
- Тэгсээн, Би таныг байтугай “богдыг сохор тангад” гэчихсэнл хүндээ гэхэд Дамбийжаа:
- Зиа тэгдэг юм байж. Тэгвэл чиний хоёр хүүхний нэгийг авч явна даа гэхэд нь:
- Буг юм бол аваад яв, бурхан юм бол танд бузар болох байлгүйдээ гэж хэлэхэд өөрийгөө бурханы хувилгаан, ариун номын мөр хөөсөн хүн гэж өргөмжилсөн баагий яаж ч чадаагүй гэсэн.
Дамбийжаа ер нь манай нутгийнханд тусч болсон усч болсон. Олон хүнийг тамлаж, нүд нүүрийг нь ухан унжуулж, хэнхдэг цээжийг нь хадаж зүрхийг нь сугалдаг аймшгийн аймшиг байжээ. Гэтэл баруунд түүний тухай бичдэг сурагтай. /би ямар тэр хэлийг мэдэх биш. Инесса Ломакинагийн "Жа ламын толгой" гээд ном гарсан байнлээ/. Дамбийжаагийн хатан болж явсан Бүжид чөлөөлөгдсөний дараа дуулж ирсэн дууг манай нутгийнхан хааяа дуулсаар байдаг. Энэ дуунд:
Алтай нутагтаа очиход
Алаг нүд минь газарч
Аав ээждээ очиход
Атан тэмээ минь газарч
Аюултай дайсныг дарсан
Ардын засгаа магтъя гэж гардаг.
Нэг удаа нутгийн ард Ээнзэн гүтгэгдээд Цэцэн туслагчид хандан ялаас хэлтрэх арга зааж өгөхийг хүсчээ. Тэгэхэд Цэцэн туслагч: “Авсан уу” гэвэл “авсан” гээрэй “үнэн үү” гэвэл “үнэн” гээрэй “яасан бэ” гэвэл “нуусан” гээрэй “хаана нуусан бэ” гэвэл “Шөнө дундын үед шинийн гуравны сар чанх орой дээр голлож байхад Улаан нурууны оройд үхэр харганы дор нуусан” гээрэй гэжээ. Ээнзэн шүүх хурал дээр цэцэн туслагчийн хэлснээр мэдүүлжээ. Шүүх түүний хэргийг хэрэгсэхгүй болгожээ. Учир нь нэгд шинийн гуравны сар шөнө дунд орой дээр гардаггүй, хоёрт Улаан нурууны оройд үхэр харгана байдаггүй юмсанжээ. Заа тэгээд ихийм бийй. Ширээ буур бөхөндөө шавдаг байхад Ширээтийн гэгээн үүдэндээ шавдаг байжээ /шээдэг гэсэн үг юмдагуу/ гэж хэлээд хүний ёс алдсаныг цайруулсан, олон сохрыг сохрын алийг тэр гэхэв онцолсон сохрын амрыг эрье гэх мэт олон сайхан юм бий. Шовх ёроолтой аягыг эрхээ мултлан цагираг болгож углаж тавьсан тухай яриа энэ хүнтэй холбоотой. Манай хошууны 1885 оны эр хэмжээлсэн дансанд /цэргийн бүртгэл/ хошуу ноёноос эхлэн тайж язгууртан 407, шинээр тайжийн зэрэг авах 53, хуягийн эр /цэрэг/ 269, хамжлагын эр /ард/ 847 гэж бүртгэжээ. /Энэ чинь зөвхөн цэргийн бүртгэл шүү дээ, жендер мээндэр гэж гэж бодуузай, 1924 оноос хойш л бүх хүнийг тоолдог болсон/. Мөн оны цэсэнд хошууны нутгийн хэмжээг заахдаа “... Өмнө этгээд улаан морин зүг болох Биж голын амны тус бэлээс умар этгээд хар хулганы зүг болох Далантүрүүн дор хүртэл зургаан зууны газар. Өмнө этгээд цагаагчин тахиа зүг болох Сутай уулын хяраас Дорно этгээд Хөхөгчин туулай зүг болох Баван Багваахай цахир хүртэл гурван зууны газар. Энэ завсар овоогүй. Үүнээс зогсолтын зүг болох Бачив хүртэл дөрвөн зуун тавин газар. Энэ завсар 5,6 дугаар овоо буй ... " хэмээн заасан байна.
Нохой гаслам халуунд халж, чөмөг царцам хүйтэнд хөрч, угалзан шуурганд малтайгаа хөөцөлдөж, хоёр нарны хооронд ажиллаж амьдарч явсан хөвчийн нурууны хөх эрчүүдийн нутагт хувьсгалын өмнө хуйхуу нар халдан алж талж байвч эсэргүүцэн тэмцэж ялан дийлж явжээ. Ард түмнийхээ дунд Цэцэн туслагч хэмээн алдаршсан Бат-Очирын Баянцогтын ач хүү Г.Лодон /Ааниа/ саяхныг хүртэл бидний дунд аж төрж байв. Түүний удам угсаа гадаад дотоодод олон бий.

Жаргалтайн дэлгэр нутгийнхаа тухай номноос бахархаж, харамсаж, уйлж, дуулж, хуулж бичлээ. Уулс минь нүдэнд үзэгдээд байх чинь /... самсаа шархирч, нүд бүрэлзэв, нас ахисных биз/.

Хан тэнгэрийг баясгасан
Хайрхан Алаг уул минь
Зүүд нойронд минь эргээстэй
Зүрх сэтгэлээс минь уяастай.
Эргээд тандаа очноо
Эжийн гол минь.
Удахгүй тандаа очноо
Уулс минь.
Учран золгоноо
Ухаант түмэн минь. /Сацал өргөнө/

Нутгийн номын эхний хуудсанд:
- ...............-таа
Насны тэтгэвэрт суугаад
Ном бичихээр сэнтэглэв.
Өөрийн чадал мөхөсдөж
Үеийн нөхөдтэйгээ өлгийлцсөн

Энэхүү номоо дурсгав. Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан ахмад багш Б.Шарав гэжээ. Одоо яаанаа, хаашаа харж нуугданаа. Намайг харчихаад нүд нь орой дээрээ гараад ухаан алдаад уначихаас нь урьтан усы нь шахаж, буртгаа арилганаа. Манай нутгийн хөгшчүүдийн үг нь гэж чулуу шүүдээ. Захын дүү хөгшинтөгцөгайлгүйтэхгээдалцганачихымааалчхынсанкүүрийг гэх энүүхэнд.