среда, 23 июля 2008 г.

Халхын сүүлчийн Хутагт

Б. Наранзун

АНУ Эх нутгаасаа хол сурч, ажиллаж буй Монгол ах дүү нартаа єчүүхэн ч болов амрах цагийг тань хуваалцах гэж нэгэн үеийн түүхэн хүн болох одоогоос хагас зуун жилийн тэртээ Америк нутагт амьдарч байсан Ар Монгол гаралтай Дилав Хутагт хэмээх гэгээний намтараас энэхүү дугаартаа толилуулж байна.

Үүр цайж гэгээ хаяарах агшинд час хийн уйлах хүүхдийн дуу Баян Айраг уулын євєрт хоньчин Башлуугийн эсгий гэрээс цуурайтлаа. vнэр Гимбээ, Башлуу 2-т гурав дахь хүүхдийнхээ зулайг үнэрлэх тавилан ийнхүү заяагджээ. Тэр нэгэн єдєр ер бусын хєвгүүн хорвоод мэндэлж хожим улс орны түүх, бурхан шашны нэгэн салшгүй том тєлєєлєгч болно гэж зєвхєн бурхан багш л мэдэж байсан байх. Дилав Хутагтын тав дахь удаагийн дүр Башлуу овогтой Жамсранжав болбоос Чин улсын Бадаргуулт тєрийн хєх мичин жилд Засагт Хан аймгийн гүн Загдсамбарын (Одоогийн Завхан аймгийн Цагаан Олмын хавьцаа) хошууны ард Башлуугийн гэргий Гимбэлээс тєржээ. Богд гэгээнээс "ємнєх Дилавын хойд дүр мєн" хэмээн лүндэн бууснаар 5 настай Жамсранжав нийслэл хүрээнээ эцэг эхийн хамт залагдаж банди сахил хүртжээ. Улмаар 7 настайдаа равжуун сахил, 21 насандаа гэцэл сахилыг удаа дараа авсан байна. Цаашид олон эрдэм мэдлэгийн ариун ном судрыг шаргуу суралцан, идэр залуу наснаасаа улс орон, шашны үйл хэрэгт зүтгэсээр анх 1916 онд Хатанбаатар вантай нэгдэн, баруун ємнє хязгаар дахь самууныг дарах ажилд томилогдож түүгээрээ үнэлэгдэн цол хэргэм эд зүйлсээр шагнагдаж явжээ.

1919 онд Монгол улс автономит засгаа Хятадын түрэмгийлэгчдэд єргєн устгаснаар улс түмний уур хилэн дүрэлзэж Орос, Америк мэт улсаас тусламж гуйх талаар зєвлєлцєж байсныг тэрээр єєрийн намтартаа тодорхой єгүүлсэн байдаг. Хатанбаатар, Бодоо нартай Орос улсаас тусламж гуйхаар яваад Хиагтын хил дээрээс албан барих бичиггүй хэмээн буцаагдаж байсан байна. Тэр үед Америк улсын нэгэн албаны хүн ирж Монголд тусалж болох тухай ярьснаар, Богд хаанаас зєвшєєрєл гаргуулан авч Жалханз Хутагтын хамт тусламж бичиг үйлдэж байсан гэх мэт бидний мэдэх кино зохиолоос арай ондоо бодит хувилбарыг намтартаа бичжээ. 1930 онд Дилав Хутагтыг Эрэгдэндагвын 38-ын хэрэгт холбогдуулан баривчилж байцаагаад хэрэг эс хүлээсэнд тэнсэн єгєн суллан гаргажээ.
Түүнээс жилийн дараа Монголын дотоод яамнаас Түвдийн гэгээн Банчин Богд болон гаминдааны хятад, Євєр Монголд нэвтэрч байсан япончуудыг тагнахаар Хятад улс руу туршуулаар Дилав Хутагтыг явуулсан байна. Ийнхүү 1931 оны 2 сарын 26 ны одод гялалзах хаврын шєнєєр эх нутгаа тэрээр орхин явжээ. Энэ үед "Дилав Хутагтыг оргожээ" гэсэн цуу яриа энд тэндгүй тарсан нь хутагтын аюулгүй байдалд ихэд нєлєєлсєн юм. 1932 оны 6 дугаар сарын 28 нд Бээжин хотноо очиж Банчин Богдод мєргєєд түүний хамт Нанжин хотноо Халхын тухай хуралд тєлєєлєгчєєр сонгогдон 500 тєгрєгєєр шагнагдан Хятад, Монгол аль ч улсад дураар явах тамагтай бичиг олж авчээ. Дилав Хутагт энэ хуралд оролцсоны дараа Євєр Монголын нутагт суурьшиж байхдаа Баруун Сүнэдийн Дэмчигдонров ван болон тэндэхийн япончуудтай дотно харилцаатай ажиллаж байжээ. Ийнхүү хилийн чанд явсан нь Монгол руу эргэн холбоо барих боломжгүй болсоны хажуугаар 1937-1939 онд Дилав Хутагтад үүрэг єгч явуулсан хүмүүс цєм хэлмэгдэж үгүй болсон нь түүний үнэн учрыг мэдэх хүнгүй болж "орогдол" гэдэг хуурамч нэр нь үнэн мэт болсон ажээ. Иймээс хутагт нутагтаа эргэн очих ямар ч боломжгүй болсон ажгуу. Түүнээс хойш 1949 оны 2 дугаар сард Америкийн монголч эрдэмтэн професор Латиморын тусламжаар Дилав хутагт анх Америкт ирээд Балтимори хот дахь Жонс Хопкензын Их Сургуульд монгол судлалын танхимд ажиллаж байгаад 1950 оноос 1952 оныг хүртэлх хугацаанд тэндхийн халимагуудтай хамтран Нью Жерси муж улсын Грийвүүд Акридэд Буддын шашны анхны сүмийг байгуулахад єєрийг нь ширээт ламаар залжээ. Ийнхүү ариун номоо бясалгах, түвд монгол судраа судлахын хажуугаар єєрийнхєє улс тєрийн дурдатгал намтраа бичсэн байна. Дилав хутагт нь Монголын их хутагтуудын хамгийн сүүлчийн хутагт бєгєєд шарын шашны томоохон тєлєєлєгч байлаа гэж эрдэмтэн Гомбожав бичсэн байдаг. Цаашилбал тэрээр Євєр Монголын удирдагчид болон Чинкайши, Далай Лам нарын зєвлєхєєр ажиллаж байжээ. Лхаст 3 жил болохдоо Дээрхийн Гэгээнтэн 14-р Далай ламын гэрийн багш хийж байжээ. Хутагтыг таалал тєгсєхєд Далай лам ирж буяны ном уншиж байсан байна. Тэрээр эх орондоо буцаж очих болох байсан ч тухайн үед Америкийн буддын шашны шинэхэн хүмүүст түүний хэрэгцээ шаардлагатай байсан болохоор хутагт Америкт амьдралаа сонгосон ажээ.

1960 оны Чинкайшийн засгийн газартай зєвлєлдсєний үндсэн дээр "Монгол улс бусад тусгаар тогтносон улс гүрнүүдийн адил НҮБ-т бие даасан гишүүн байж болно" хэмээн хүлээн зєвшєєрүүлсэн нь хутагтын туулж єнгєрүүлсэн түүх намтар, бүтээсэн үйл ажилд тэмдэглэж үлдээсэн маргашгүй баримт бєгєєд түүний түүхэн гавьяа билээ. 1965 оны 4 сарын 7-нд 82 насандаа Нью Йорк хотод Дилав хутагтын 5 дахь дүр Башлуугийн Жамсранжав хэмээх монгол эрийн од харваж тэнгэрт халив. Дилав гэгээний шарилын чандрууны нэг хэсгийг буддын ариун орон Энэтхэгт, нєгєє хэсгийг түүний тєрсєн эх орон Монгол улсад аятай цаг ирэхээр ирээдүйд аваачиж оршуулах болно гэжээ. 1990 оны 5 дугаар сарын 18-нд БНМАУ-ын Дээд Шүүхийн 04 дүгээр тогтоолоор Башлуу овогтой Жамсранжавын холбогдох хэргийг хүчингүй болгож цагаатгасан юм.

"Дилав хутагт гэж хэн байв?" гэсэн товч дурдатгалыг Дүйнхэржавын "Наян дєрвєн шидтэний нэг Дилав хутагт " гэдэг номноос уншигч авхай танаа бэлтгэн хуваалцав.
Дилав хутагт Номын зохиолч/зохиогч: Барнууд л. Чойжилсүрэн Хэвлэгдсэн он: 2004 Хуудасны тоо: 127 Номын товч: Баримтат роман эссэ. Энэхүү романд Дилав хутагт Жамсранжавын гүн ухааны үзэл түүндээ өөрийгөө нийцүүлж, дайдад бодит явдал болсон “феодал” амьдралынх нь түүхэн баримтуудыг гурван бүлэг 60 хэсэгт багтаан, сэтгэлд шингэтэл үзүүлжээ.

/Yamar hewlelees awsanaa temdegleegui baih yum bodwol "Dayar mongol" baihaa daa/

среда, 16 июля 2008 г.

Тереза эхийн захиас

Хүмүүн гэдэг амиа борлуулагч, бодлогогүй, ухаангүй байдаг юм шүү
Хайрлаарай тэднийг, хамаагүй.
Сайныг үйлдвэл тэд чамайг дотуур тамиртай, дорой нойтон гэж гоочилно шүү
Сайнаа үйлдээрэй, хамаагүй.
Амжилт хийморийг олбол чи хуурамч нөхдийг, жинхэнэ дайсныг бас олно
Амжилтанд хүрээрэй, хамаагүй.
Өнөөдөр үйлдсэн сайн үйлс чинь маргааш гэхэд мартагдаж болох шүү
Сайнаа үйлдээрэй, хамаагүй.
Зөв шулуун, чин үнэн зан чинь чамд хор учруулж мэднэ шүү
Зөв шулуун, чин үнэнээр амьдраарай, хамаагүй.
Уужуу ухаан, холч бодолтой хүмүүс ухаан богино, хомс бодолтой нэгэнд оногдож мэднэ шүү
Уужуу томоор бодоорой, хамаагүй.
Хүмүүс ялагдагсдыг хөөрхийлөвч, зөвхөн ялагчийг л дагадаг юм шүү
Ялагдагсдын төлөө тэмцээрэй, хамаагүй.
Босгох гэж насаа барсан ажил чинь ганц шөнийн дотор нурж болно шүү
Барьж босгоорой, хамаагүй.
Хүмүүст туслалцаа үнэхээр хэрэгтэй, гэхдээ чамайг туслабал, эргээд ээрч дайрч мэднэ шүү
Туслаарай тэдэнд, хамаагүй.
Энэ ертөнцийн төлөө хамаг л сайнаа өгөөрэй, эргээд чи улаан нүүрэндээ татуулж мэднэ шүү
Эцсээ хүртэл хамаг л сайнаа өгөөрэй, хамаагүй.

Орчуулгын эрх (c) 2006, Мараната интернэт сэтгүүл
Posted by Мunkhuu

понедельник, 14 июля 2008 г.

Энэ зун онцгой сайхан зун болж байна

Наадмын өмнө Шар хоолойн "Тоонот" жуулчны бааз дээр буудлагын бэлтгэлд гарсан хүүгээ эргэж очив. Ямар сайхан байгаль вэ.


Зургийг Снайпер клубын гишүүн авсан болно.

пятница, 4 июля 2008 г.

Оюунчлал

Юуны өмнө хүний амьдралын улс төр, эдийн засгийн асуудлуудыг авч үзье. Ямар хүмүүс хүн төрөлхтөнд хөгжин дэвших боломж олгов оо? Суут ухаантнууд. Иймээс...суут ухаантнуудаа дээдлэн хүндэтгэж, тэдэнд дэлхий ертөнцөд засаглалаа тогтоох боломж олгох ёстой.
Эрх мэдэл хамгийн анх булчингийн хүчээр давуутай зэрлэгүүдийн гарт байлаа. Дараа нь олон тооны "зэрлэгүүд"-ийг хөлслөн ажиллууллахад мөнгө хөрөнгөө зардаг баячуудад эрх мэдэл шилжив. Дараа нь өөрсдийн итгэл үнэмшлээр ардчилсан орнуудын ард түмнийг урхидагч улс төрчид гарсан гэж үзээд зэрлэгүүдийн оновчтой зохион байгуулалтаар амжилт олж байсан цэргийнхнийг энд дурдахаа болъё.
Харин хэзээ ч эрх мэдэлтэй болж байгаагүй хүмүүс гэвэл хүний нийгэмд хөгжил дэвшлийг авчрагсад билээ. Тэрэг, дарь, дотоод шаталтын хөдөлгүүр, атом гээд аль алийг нээсэн, бүтээсэн атлаа суут ухаантнууд ямагт эрх мэдэлтэй ухаан дорой хүмүүст өөрсдийн нээлтээс ашиг олох боломж олгож байлаа. Ийм хүмүүс энгийн нэг нээлтийг цуст зорилгод ашиглах нь олонтаа байдаг билээ.
Үүнийг өөрчлөн засахын тулд...бүх сонгуулийн болон санал хураалтын тогтолцоогоо бүрэн халах хэрэгтэй бөгөөд учир нь тэдгээрийн өнөөгийн хэлбэр нь хүний нийгмийн хөгжилд огт тохирохгүй.
Хүн бүр нийгэм гэдэг асар том биеийн нэг чухал эд эс билээ. Таны гар ямар нэгэн зүйл авах эсэхийг хөлийн чинь нэг эс шийдэхгүй. Харин тэр зүйл сайн эсэхийг шалган шийдэж авагч нь тархи, харин гарсан үр шимийг хүртэгч нь тэрхүү хөлийн эд эс билээ. Санал өгөх асуудал хөлөнд хамаагүй. Түүний үүрэг бол зөвхөн биеийг, түүний дотор тархийг хөдөлгөх явдал болохоос биш гараар авах гэж буй зүйлийн сайн мууг шүүн тунгаах чадваргүй юм.
Мэдлэг, оюун ухаан хоёр зохистой харьцаатай үед санал эерэг үр нөлөөтэй байдаг. Тухайлбал, Коперник тухайн үедээ хангалттай өндөр түвшний ойлгоцтой ганц хүн байсан учраас мэдлэг чадваргүй олонхи нь түүнд ял тулгасан байдаг. Хэдийгээр сүм хийд буюу олонхи нь нь дэлхий бол сансар огторгуйн төв гэж үзэж байсан ч энэ нь буруу болж хувирсан. Үнэндээ дэлхий нарыг тойрч эргэдэг учраас цөөнх нь буюу Коперник зөвдсөн юм.
Анхны машин зохион бүтээх үед хүн бүрээс машин хэрэгтэй эсэх талаар санал хураасан бол машины талаар огт мэдэхгүй, түүнд санаа үл зовогч олонх хүмүүс эсрэг санал өгч, зөвхөн морь тэрэг хоёроор л гэлдэрцгээх байсан биз. Иймээс энэ бүхнийг яаж өөрчлөх вэ?
Өнөө үед...хүн бүрийн оюун ухаан, авъяас чадварыг үнэлэх сорилго зохиох чадвартай сэтгэл зүйчид олон болжээ. Энэ сорилгыг нялх балчир хүүхдээс эхлээд системтэйгээр хэрэглэж, улмаар хүн бүрийн сурч мэдэх чиглэлийг тодорхойлох зорилгод ашиглах ёстой.
Тэгээд хариуцлага хүлээх насанд хүрмэгц нь оюуны коэфициентийг нь хэмжиж, биеийн байцаалт юм уу, сонгуулийн үнэмлэхэд нь тэмдэглэдэг байж болно. Оюуны чадавхи нь дунджаас дор хаяж 50 хувь дээгүүр байгаа хүмүүс л төр, олон нийтийн ажилд томилогдон ажиллах эрхтэй байх ёстой. Харин сонгуульд санал өгөхөд дунджаас наад зах нь 10 хувь дээгүүр оюуны коэффициенттэй хүмүүс оролцох шаардлагатай болно. Хэрэв одоо энэ тогтолцоо байсан бол өнөөгийн олон улс төрчид албан тушаалдаа тэнцэхгүй байхнээ.

Энэ бол бүрэн ардчилсан тогтолцоо юм. Тухайлбал, дунджаас доогуур оюуны чадавхитай боловч ой ухаан сайтай, улмаар хэд хэдэн эрдмийн цол хүртчихсэн олон инженерүүд байдаг шүү дээ.

Нөгөө талаас, ерөөсөө ямар нэг тусгайлсан боловсрол байхгүй боловч дунджаас 50 хувь дээгүүр оюуны чадавхитай жирийн ажилчин, малчин, тариачид олон байдаг. Гэтэл өнөөдөр огт хүлээн зөвшөөрч боломгүй зүйл бол зүгээр л бүдүүлгээр хэлэхэд "тэнэг мангуу" гээд дуудчихмаар хүний санал ба санал өгөх гэж байгаа зүйлийнхээ талаар сайтар бодож тунгаасан суут ухаантны дуу хоолой хоёр ижил түвшинд тавигдаж байгаа явдал юм. Жишээ нь, зарим нэг жижиг хотын сонгуульд хамгийн их сонирхолтой бодлого, үзэл баримтлалтай нь бус хүмүүст хамгийн их архи пиво өгч дайлсан нь ялж байна.

Ийм учраас, бүр эхнээсээ л бодож сэтгэж, асуудлыг шийдэх шийдлийг олж чадах тархи толгойтой хүмүүс буюу дээд зэргийн оюун ухаантай элит бүлэгт л сонгох эрхийг олгох ёстой юм. Энэ нь заавал хамгийн их ном үзэж, судласан хүмүүс гэсэн үг биш. Бид суут ухаантнуудыг эрх мэдэлд гаргах тухай ярьж байна, та нар үүнийг "генокраси" буюу оюунчлал гэж нэрлэж болно.
Орчуулагч Г.Батбаярын Монгол хэлнээ хөрвүүлсэн нэгэн сонирхолтой номноос уншсанаа "товчлон" нийтэллээ. /Үнэндээ бол нэг хоёр үг хассан/. Хэд хэдэн цуврал бичээд номын тухай дэлгэе.

вторник, 1 июля 2008 г.

Бидний Монголчууд

Бид ардчилсан орны эрх чөлөөт иргэд гэж бахархдаг. Бид Тусгаар тогтнолоороо бахархдаг. Бид дотроо эв нэгдэлтэй байж чадахгүй бол юун хөгжил, хүний хоол болно, энэ байдлыг гадныхан ашиглана шүү дээ. Бидэнд хагарал хэрэггүй, тайван байдал хэрэгтэй байна, хөгжил дэвшил хэрэгтэй байна.
Эмх замбараагүй байдал хэнд хэрэгтэй вэ, эсэргүүцэж байна.

Дондогмаа

Дондогмаа байхдаа яахав дээ.